लेखक : छविलाल कोपिला ,,
नेपाल चार वर्न, छट्टिस जाटके फुलवारि हो । यहाँ मेरमेरिक जाटजाटिनके आ—आपन किसिमके लवाइ खवाइ, चाल—चलन ओ टर—ट्युहार फेन अप्ने किसिमके बा । माघ थारु जाटिनके सबसे बर्का ट्युहारके रुपमे मान जाइठ् । यि ट्युहार खास कैके थारुनके लग लावा बरसके रुपमे लेजाइठ् । जहाँ लावा रिटि —ठिटि, ठाँट—बाँटके विसयमे गहिंर छलफल ओ एक बरसके लग लावा नियम भिट्टर बाँढजाइठ । माघ ट्युहारमे कुछ डिन काम करुइया सक्कु जाने छुट्टि फेन पैले रठाँ । उहेसे यिहिहे मुक्टि डिवसके रुपमे लेना चलन बा, लेनडेन, हिसाब किटाव लगाके सक्कु लावा साँटके हुइना हुइलक ओरसे यिहिहे कुछ मनैं आर्ठिक बरसके रुपमे फेन लेठाँ ।
माघ पच्छिउँहाँ थारु समुडायके टिउहार हो । थारुन नन्हें आउर समुडायक मनै अस्कल माघ मने लग्लक बिल्गैठाँ । आउर समुडाउक मनै माघहे माघे संक्रान्ति, मकर संक्रान्ति कठाँ । मगर समुडायक मनै माघे सकराटी कठाँ । दाङसे पुर्वक कुछ जिल्लक मनै माघहे खिचरा फेन कठाँ । मनो कुछ बरस यहाँेर माघहे माघी कैह्के कहट फेन सुन मिलठ् । मुले माघी कहाँसे आइल या कौन समुडायक मनै मन्ठाँ पटा नै हो । यि एकठो भ्रम बा । थारुनके मौलिक टिउहार माघ हो माघी नै हो । माघ भारि ट्युहार हुइलक ओरसे मास—मछरि मर्ना ओ खैना फेन स्वभाविक हो । ट्युहार अइनासे पहिले सामा फेन ओत्रे करे परठ् । काठि—पाटा एक अँठ्वार पहिले जुटल रहठ् कले मछरि मारक लग फेन कुछ डिन पहिले टयारिमे जुटल रठाँ । मच्छि मर्नासे कुछ डिन पहिले कुलुवा, खोल्वामे झुक्का डारके रखैना चलन रहे । अभिन फेन कुछ ठाउँमे यि चलन कायमे बा । झुक्का डर्नाहे ‘भ्युँरा—डर्ना’ फेन कठाँ ।
असिके थारुनके माघ यि मच्छि मराइसंगे ढम्रु, ढमार गैटि सरु हुइठ् । काठि कराइ, पाटा टुराइमे फेन ढम्रु ओ ढमारके संकेटिक माघके झलक डेहठ् । पहिले आपन जिम्डारके घर रैटिन काठि—पाटा टुरे जाइट् । ओइनके मान मर्जाडमे खाइट्—पियट् ढमार सुरु हुइठ् । दाङ लगाके आउर ठाउँमे मघौटा नाच फेन प्रचलन बा । माघ लच्क्याइट जब मच्छि मर्ना सरु हुइठ् टे ठँरिया बठिनियन मघौटा गिटसंगे नाच नच्ना फेन सरु हुइठिन् । टब से ४—५ डिन सम्म ढमढाम नाँचगान कर्ठां । नाँचबेर मन्ड्रा, झाल, कस्टार बजाके छाटा ओर्हके नच्ठाँ । मघौटा नाँच नाँचबेर यि मेर के गिट गइठ ः
‘सखि ए हो ! माघक पिलि गुरि गुरि जाँर सखिय हो
कहाँ मैं लगैबु आम इमिलिया रे हाँ,
कहाँ लगैबुँ
सखि ए हो ! कौन पानि छिटुँ ढनि डाँर सखि ए हो !
ढमार पाछे मघौटा नाच माघके बिशेष मान्जाइठ् । मुले, डेउखरके सन्डर्भमे माघके नाउँसे नाच नच्ना चलन नै हो । जब गाउँक ठाँट—बाँट ओरैहिन टे ‘संग मिलाइ’ या माघ अइनासे पहिले ‘संग छुटाइ’ चुक्किमे भर झुम्रा नाच नच्ठाँ । जौन आउर चुक्किमे फेन राहरंगिट संगे यि नाच नच्जाइठ् ।
पुसके अन्टिम डिन सिकार, मच्छि मर्ठां । यि डिनहे ‘सुवर—मर्ना’ डिन कठाँ । थारु समुडायमे सिकारमे सुवर बिसेस सिकारके रुपमे लेठाँ । माघमे फेन सुरिक सिकार जो नौजाडि सिकार हुइलक ओरसे यि डिन ‘सुवर—मर्लक’ डिन पर्लक हुइ । सक्कर्हिसे झुक्का डारके रखाइल मच्छि ओ सिकार मर्ना ओ संझाके आपन—आपन साठ—संघरियन संगे माघ मन्ना ओस्टक ककन्डारके घर गाउँ भरिक मनैं जम्मा हुके मन्ड्रक टालमे ढम्रु गैठाँ । ढमार राटभर गैठाँ । ककन्डरान अँगनामे ढनि जराके उहे ढनिक आगि टप्ना ओ भुरा गोल्रक जाँरसंगे ढम्रु गैठाँ । गाइबेर खास कैके डइ बगालमे बँटकै गैठाँ । एक बगाल उठैठाँ टे डोसर बगाल पकरठाँ । असिके ढम्रु कच्चे आँख बिहानसम गैना चलन बा । ढम्रुक् कुछ अंश असिन बा:
‘उजरल डिहवा संख पिपरहवा,
जेहिँ टिर बटाँ सिरमल जोगिया,
एक रुप जोगिया, सय रुप बसिया
जोगियक बसिया सुनटि सुहावन ।।
अस्टक जन्नि मनैं राटके ढिक्रि÷रोटि बनैठाँ । भिन्सारे हुइ टे ढम्रु, मन्ड्रा बजैटि, लडिया, कुलुवा, खोल्हवामे लहाइ जैठाँ । थारु समुडाय प्रकृटि पुजक हुइलक ओरसे माघक डिन ‘कुवाँरवर्टि’ (जलडेवी) से आपन डःख, सुख ओ आपन मागन कैना डिनके रुपमे मन्ठाँ । जब लहाइ लग्हिं टे टुपसे बुरके आपन मागन मग्ठाँ । असिके मागन कैलसे माग पुरा हइठ् कना जनविस्वास बा । ओत्रकिल नै आझुक डिनसे लावा लावा लुग्रा फेर्ना डिनके रुपमे लेजाइठ् । बरसभर पुरान—चिरान लुग्गा घल्लेसे फेन आजुक डिन लावा लुग्गा घल्ना मजा डिन मन्ठाँ ।
माघ लहान स्वस्ठके डृस्टिकोनसे बैग्यानिक बिल्गाइठ् । जार महिना हुइलक ओरसे मनै महिनौं नै लहैले रठाँ । जेकार कारनसे छाला रोग खाज, खुज्लि लगायट कपारिमे चिल्लर, लुग्रामे चिल्लर पर्ना ढेर सम्भावना बिल्गाइठ् । मुले, माघक डिन लहैहि पर्ना हुइलक ओरसे सारिरिक सरसफाइके डृस्टिकोनसे फेन उपयुक्ट मानजाइठ् ।
यि डिन मनैं आपन बरसभरिक गल्टिके आट्मालोचना ओ अइना डिनमे आपन सुख सान्टिके साठ डिन कटैना योजनाके चिन्टन कैठाँ । यडि कोइ नम्मा समयसे डःख विमार परल् बा, कोख बाँझि पर्के लर्का नैहुइठाँ या कौनो समस्यामे परल बा कलेसे आपन इच्छापुरके लग मनौटा फेन कैठाँ । मनौटामे स्वेच्छासे बासन मुर्गा, प¥यौना या कौना चाज पुज्ना बाचा कैले रठाँ । ३ या ५ बरसके डिवाँ अन्सार पुज्ठाँ मनौटा करुइयन ।
लहाइ जाइबेर पिठा या चौरक टिका ओ टिलके काठि फेन लेके गैल् रठाँ । थारु समुडायमे उज्जर टिका लगैना चलन बा । उज्जर टिका सान्टिके प्रटिकके रुपमे मान्जाइठ्, चोखा या पवित्रा वस्टके रुपमे फेन चिन्जाइठ् । उज्जर टिका पारडर्सिटा फेन हो । उज्जर जहाँ कौनो फेन डाग लागल कलेसे अल्गठ्ठे बिल्गैना हुइलक ओरसे माघ लहाके कौनो फेन गल्टि नै कैना जौन सपठ खाजाइठ् । यिहे सपठके प्रटिकके रुपमे यि उज्जर टिका लगैना चलन चल्लक हुइ कना अन्मान लगाइ सेक्जाइठ् । आउर डिन आउर काठिक आगि टप्लेसे फेन माघेम टिलले आगि टप्न चलन बा । टिलके आँगि पविट्टर मानजाइठ् । उहेसे टिलके आगि टप्लेसे आपन मन फेन पविट्टर हुइलक महसुस कैठाँ ।
लहाके आके सबसे पहिले ‘निस्राउ’ निकर्ठां । चाउर, उर्डक डाल ओ नोन निकर्नाहे ‘निस्राउ’ कहर््ना कठाँ । निस्राउ कर्हेबेर बिजोर उँज्रा निकार जाइठ् । जस्टे पाँच उँज्रा चाउर, पाँच उँज्रा उर्डक डाल ओ पाँच उँज्रा नोन कर्हठाँ । या टिन÷टिन किटो साट÷साट उँज्रा चाउर, डाल ओ नोन फेन कार्हे सेक्ठाँ । असिके कर्हलक चाजहे ‘निस्राउ’ कैह्जाइठ् । निस्राउ आपन चेलिबेटिनके नाउँ निकारजाइठ ओ पाछे उहे निस्राउ आपन चेलिबेटिनहे डेहे जैना चलन बा । निस्राउमे आउन औकाट हेरके कुछ ठपके फेन डेठाँ । निस्राउ नै निकारटसम भुँख्ले रहे परठ् ।
निस्राउ कार्हके सबसे पहिले आपन जलम् डेहल डाइ—बाबनहे ढोक लागके आर्सिवाड लेठाँ । डाइ बाबा नै रलेसे घरक गढरियाइक आर्सिबाड लेठाँ । ओस्टक नाट अन्सार ढोक लाग्टि खानपिन फेन सरु हुइठ् । आझुक डिन, डिनभर सेवा—सलाम लग्टि माघ मन्ना चलन बा । आझुक खान—पिन डिन केक्रो आपन पडिय जिम्मेवारि रोकटोक नै रठिन । कमुइयाँ, किसान, जिम्डार, रैटि जे रहलेसे फेन खुलके माघ मन्ठाँ । कौनो कामके फेन बन्डेज लगाइल् नै रहठ् । स्वेच्छा आपन साठ संघरिया, नाट नट्कुरन घर जाके माघ माने सेक्ठाँ । आझ मनै किल नाहि, घरेम् पालल्, सुवर, भेंरि—छेग्रि, गोरु—भैंस फेन छुट्ट रठाँ । कौनो घरक है खैलाँ कलेसे फेन ओकर आममाफि रहठ् । मुले, यि छुट्ट छोर्ना चलन कुछ बरस यहोंर कुछ कम हुइल बा । यि समयके माग फेन हो । काल्हिक अवस्ठामे जा जैसिन रहलेसे फेन आझुक अवस्ठामे छुट्ट छोर्नसे बहुट नोक्सान हुइना हुइल ओरसे गोरु—भैस, छेग्रि, भेंरि छोर्नामे रोक लगागैलक हो ।
माघ मनुइयनके लग सुरिक सिकार, मुरैक काठा मिलाइल् सिकार, मेंवक अँचार, छोह्रा आलुक चट्नि, अन्डिक जाँर ओ नमकवा ढिक्रि खास हो । आझुक डिन छोट—छोट लर्कनके लग सैयर रठिन् । घर—घर ढिक्रि मग्ना चलन रहे । लर्का ‘माघ माने अइलि, डसिया—डेवारि ।’ कैह्के गोह्राइट टे घरक गढनियाँ सक्कु लर्कनहे एक÷एक, डइ÷डइठो ढिक्रि डेहे पठाइठ् । लर्का कुड्गटि डोसर घर जाइट् । यि क्रम फेन डिनभर चले । लर्का ढिक्रि मग्ना, भारि मनैभर जाँर पिना ओ ढमार गैना चलन बा । मुले लर्का ढिक्रि मागे जैना चलन अस्कल हेरैटि जाइटा । ढमार गउइयनके संख्या फेन घट्टि जाइटा ।
डोसर डिन खिच्रहवा । यि डिन खिच्रि पकैना ओ खैना हुइलक ओरसे खिच्रहवा कलक हो । खिच्रि उर्डक डाल, चाउर, नोन, बेसार, घ्यू या टेलमे पकाजाइठ् । खिच्रि पकाके खैलक अर्ठ हो जिम्डार, रैटि, किसान, कमुइयाँ, ओर्गिनियाँ, छेग्रहवा, बर्डिवा, भैंसरवा जे रहलेसे फेन आझुक डिन सक्कु समान रहलक मानजाइठ् । किहुहे पडिय विभेड नैरहठ् । सक्कु जाने स्वटन्ट्रा रुपमे बोले पैना, कहे पैना अढिकार फेन आझ रठिन् ओ खुलके छलफलमे सहभागि हुइठाँ । उहे ओरसे आझुक डिन खिच्रि खाके घरभिट्टर छलफल कैजाइठ् ।
घरभिट्टर के, का ? जिम्मा लेना, भोज कैना, छारा कैना, घर फुट्ना, अढिया बटैया, लेना—डेना, बरसभरिक रिसावाडि मिलैना, लेनडेनके हिसाब—किटाब कैना लगाके विसयमे छलफल हुइठ् ओ मिलान फेन कैजाइठ् । पहिले डिनमे कमुइयाँ, रैटिन आपन जिम्डरान घर करैक मड लेके माघ डिवानि करे जाइट् । अस्कल करैक मड नै लैगैलेसे फेन सल्लाहसे खानपिन कैना ओ एक बरसके लग लग्ना छोर्ना निर्नय हुइठ् । जब निर्नयमे पुग्हिं टे सेवा सलाम लागके आपन प्रटिबड्ढटा जाहेर कैहिं । असिन कामके सम्झौटा थारु समुडायमे अलिखिट रहठ् । जौन सम्झौटा एक बरसके लग रहठ् ओ डोसर माघ पाछे स्वटः ओराजाइठ् ।
टिसर डिन ‘भुरा खेल’ । भुरा खेल कलक गाउँभरिक किसान, जिम्डार, रैटिनके सझिया खेल हो । जहाँ बिटल एक बरसके काम काजक समिच्छा हुइठ् । कमिकमजोरि ओ मजा कामके मूल्याङ्कन हुइठ् । ओ लावा साँटके लावा अगुवा, लावा निटि नियम फेन बनठ् । कुलुवा, भर्वा, छारा बोक्ना, लावा ककन्डरवा (बरघर), अघरिया, पन्हेरुवा, चौकिडरवा, चिरकिया चुन्ना काम फेन आझु हुइठ् । आझुक डिनहे भारि महटवके साठ हेरजाइठ् । का करे कि आझुक डिन लावा निटि—नियम बनाके लावा गँरनेटा फेन चुन्ना रहठ् । यि चुन्ना कलक एक बरसके लग सफल, योग्य नेटा छनौट कैना हो । जे सकुसल अगुवाइसे गाउँमे विकास, नेंग्ना डग्गर, कुलुवा भर्वा मजा बने ओ खेटिपाटिमे लिरौसि हुए कना महाटवाकान्छ बोक्ले रठाँ ।
जब रस्टि—बस्टि बनि, टब यहोंर ‘संग—मिलाइ’ चुक्कि खैना चलन फेन बा । चुक्किमे खानपिन संगे राहरंगिट कैना चलन बा । असिके एक आपसमे मिलजुलके सड्भावके ट्युहार हो माघ । बरसभरिक रिटि—ठिटि, निटि नियम बनैना डिन हुइलक ओरसे लावा बरस फेन हो ।