-कृष्णराज सर्वहारी
#सन्दर्भ कृष्णजन्माष्टमी
अष्टिम्कीको अनुष्ठान विधि
पूजा विधि
फलाहार भोजन
अष्टिम्कीको गायन
अस्राई जैना (विसर्जन)
फरहार
अग्रासन (कोसेली)
शनिवार, साउन २८, २०७४
टुंग्याउनी नेपालका थरीथरीका आदिवासी जनजातिमा कृष्णगाथा जीवन्त संस्कृतिका रूपमा रहेको छ । पश्चिमा थारूहरूको अष्टिम्की (कृष्णजन्माष्टमी)मा पनि कृष्णगाथा गाइन्छ । अष्टिम्की शब्दको उत्पत्ति अष्टमी र टीका दुई शब्दबाट भएको हो, जसको अर्थ भदौ महिनाको अष्टमी तिथिमा कान्हा जन्मेकाले उनलाई टीका लगाउनु भन्ने हुन्छ । पश्चिमा थारू समुदायमा हालसम्म संरक्षित भित्तामा कोरिने कला अष्टिम्की चित्र मात्रै हो ।
अष्टिम्की पूजामा हप्ता दिन अघिबाट वनबाट काठ दाउरा, पात जुटाउन सुरु गरिन्छ । महिलाहरूले नयाँनयाँ लुगा पनि हप्ता दिनअघि नै सिलाइसकेका हुन्छन् । अष्टिम्कीको व्रत बस्ने अघिल्लो बिहान डँट्कट्टन (दर खाने) खाएर यसको सुरुआत हुन्छ । अष्टिम्कीमा व्रत बस्ने बिहान भाले बास्नुभन्दा पहिले डँट्कट्टन (दर खाने) खाइन्छ । यसका लागि दिनभरि माछा मार्ने चलन छ । माछा अरू दिन पनि मारिन्छ तर त्यस दिनको माछा मार्ने कामलाई विशेष मानिन्छ । कारणवश त्यस दिन माछा मार्न सकिएन भने दर नै खल्लो मानिन्छ । कसैले भाले बासेपछि खायो भने ऊ जुठो परेको ठहरिन्छ र व्रत बस्न पाउँदैन । व्रत बसेको दिन बिहानैदेखि चित्र बनाउन सुरु हुन्छ । सूर्यास्तपछि अष्टिम्कीमा व्रत बस्नेहरू चित्र बनाइएको घरमा पूजा गर्न जान्छन् ।
साँझ परेपछि व्रत बस्नेहरू नयाँ लुगामा सजिएर अष्टिम्की बनाएको घरमा जान्छन् । उनीहरूको शृंगार अष्टिम्की÷सखिया काव्यमा राधाले शृंगार गरेभन्दा कम हुँदैन । अष्टिम्की पूजा गर्न जाने महिलाको पोसाकमा एकरूपता भने हुँदैन । साथमा थालमा एक माना चामल, हरियो काँक्रा, काँक्रा नभए, भोगटे, निबुवा, स्याउ लगायतका फलफूल, थालको चामलमाथि माटोको दियो पनि बालेका हुन्छन् । अष्टिम्की चित्र बनाइएको घरमा गाउँभरिका महिलाहरू जम्मा हुन्छन् । व्रतालु मात्रै नभएर त्यहाँ हेरालुहरूको पनि उस्तै भीड लागेको हुन्छ । सबैजना जम्मा भइसकेपछि त्यस घरकी मूली अगुनियाँले सुरुमा पूजा गर्छिन् ।
अष्टिम्कीको सबैभन्दा माथि कृष्णको चित्र बनाइएको हुन्छ । टीका लगाउने काम त्यहीँबाट सुरु हुन्छ र क्रमशः सबै चित्रमा लगाइन्छ तर सबैभन्दा तल्लो कोठामा बनाएको बरमुरुवा अर्थात् बाह्र शिर भएको रावणको चित्रमा भने कसैले टीका लगाउँदैनन् । उसलाई टीका लगाएमा रुने खालका बच्चा जन्मिने जनधारणा छ तर पाको उमेर भएकाहरूले भने ठट्यौली पारामा टीका लगाइदिन्छन् । यसरी टीका लगाइसकेपछि अगियारी दिइन्छ । सल्लाको धूप, नौनी मिसाएर आगोमा हवन गर्ने प्रक्रियालाई अगियारी भनिन्छ ।
अगियारीपछि लोटाको पानी बिजोडपटक अगियारी क्षेत्रमा घेरो हालिन्छ, जसलाई पर्छना भनिन्छ । अष्टिम्कीमा टीका लगाउनुभन्दा पहिले आफूले ल्याएका चामल त्यहाँ ओछ्याइएको गुन्द्रीमा राख्छन् । चामलको छेउछाउमा काँक्रा र बीचमा दियो हुन्छ । कसैको पूजा नसकिँदै दियो निभ्यो भने व्रत बसेको बेला लुकेर केही खाएको हुनसक्ने अनुमान लगाइन्छ । गाउँका केटाहरू पूजाका लागि ल्याइएको काँक्रा काट्न तयार हुन्छन् । पूजा सकिएपछि उनीहरूले काँक्राको भेट्नो काटेर पातसहित यथास्थानमा राख्छन् । कसैले पश्चिमपट्टिको कुनामा दुई थान जरासहितको मकैको घोगा पनि टिप्छन् । काटिएका काँक्रा पूजा हेर्न आएकाहरूलाई बाँड्छन् र बचेका काँक्रा घर लिएर जान्छन् ।
अष्टिम्की विशेष गरेर फलाहार पर्व भएकाले यसमा पहिलो दिन फलफूलमात्रै खाइन्छ । जब पूजा सकेर व्रतालुहरू घर फर्किन्छन्, घरमा खानका लागि विभिन्न थरीका फलफूलहरू तयार गरिएको हुन्छ । खानुभन्दा पहिले पनि पूजा गर्नुपर्छ । खाने ठाउँमा गाईको गोबरले लिपपोत गरेर आगो राखिन्छ र त्यसैमा अगियारी दिइन्छ । अगियारी सल्लाको धूप, नौनी र खानलाई तयारी अवस्थामा रहेका सबै वस्तुबाट थोरै निकालेर आगोमा चढाइन्छ र पर्छने काम गरिन्छ । पर्छने कामपछि आफ्ना चेलीबेटीका लागि ‘अग्रासन’ निकालिन्छ । साँझको भोजनमा काँक्रा, केरा, अम्बा, स्याउ, नासपाती फलफूल तथा दही, दूधलगायत हुन्छ ।
सबैले खानपिन सकेपछि पुनः अष्टिम्की बनाएको घर जम्मा हुन्छन् र रातभर अष्टिम्की गीत गाउँछन् । गीत प्रायः महिलाले गाउँछन् । देउखुरी क्षेत्रमा भने पुरुषहरूले मात्रै गाएको देखिन्छ । गीत गाउँदै रातभर जाग्रम बस्छन् । गीत स्थानअनुसार फरक भए पनि सबै क्षेत्रमा सृष्टिकै कथाबाट अष्टिम्की गीतको सुआत हुन्छ ।
पहिल ट सिरिजल ढरटी मडागिन
सिरिजी ट गइल कुस कही र डाभ
सिरिजी ट गइल कुस कही डाभ
सिरिजी ट गइल री अन्न र पुरुस
अर्थात् पहिले सिर्जना भइन् धरती माता, त्यसपछि सिर्जियो कुश, अनि सिर्जिए अन्न पुरुष । यहाँ अन्न पुरुषको रूपमा सृष्टिकर्ताका रूपमा गुर्वावालाई मानिन्छ । गुर्वावालाई थारू समुदायमा ब्रह्मको रूपमा लिइन्छ । दिनभरिको निराहार व्रत फुकाएपछि अष्टिम्की चित्र पूजा गरिएको घरमा महिलाहरू दुई समूह भई अष्टिम्की गीत गाउँछन् । यसमा कुनै बाजाको प्रयोग हुँदैन । सहभागीहरू गुन्द्रीमा वर्गाकार बसाइमा बसेका हुन्छन् । हेर्न आउने सहभागीहरूले पनि स्वर मिलाई साथ दिन्छन् । अष्टिम्कीको मुख्य गायकले गाइसकेपछि दुई समूहमा रहेका सहभागीले पालैपालो दोहर्याउँछन् । कृष्णगाथामा राधा र कान्हाको प्रेमप्रसंग, कंश वधको कथावस्तु त छँदैछ, कान्हाका बाबु ईसरुले आफैं हलो बनाई खेतीपाती गरेका छन् । उनकी आमा जासु खेतमा खान पुर्याउन गएकी छन् । यसरी कृष्णगाथालाई थारू समुदायले आफ्नै मौलिक शैलीमा प्रस्तुत गर्ने गरेका छन् ।
। व्रत तोडेर बेलुकी वाचन गर्ने बसेका सहभागीहरू बिहान पूजा गर्ने टोली आएपछि त्यो दिनको गीत टुंग्याउँछन् । अर्काे दिन बेलुकी पुनः सुरु गर्छन् । अष्टिम्कीको गीत सबै वाचन गरेर सकाउनुपर्छ, नभए अष्टिम्कीको गीत जति बाँकी हुन्छ, दसैंको सखिया नाचका सहभागीहरूले त्यहीँबाट जोडेर गीत गाउँछन् ।
महिलाहरूले एकाबिहानैदेखि अष्टिम्की विसर्जनका लागि टपरी तयार पार्छन्, जुन साधारण टपरीभन्दा विशेष प्रकारको हुन्छ । टपरीमा पातकै पाँच या सातवटा दियो जोडिएको हुन्छ । अघिल्लो दिन बिहान सबै जम्मा भइसकेपछि आफ्नो चामलमाथि राखिएको काँक्रोको भेट्नो र पात पनि त्यही टपरीमा राख्छन् र पुनः दियो पनि बाल्छन् । अगुन्या आफ्नो सबै सामान तयार गरेर निस्किएपछि अरू पनि सँगै घाट, नदी, कुलामा विसर्जनका लागि लाग्छन् । यस विधिलाई अस्राई जैना भनिन्छ । पूजाविधि सेलाएर आउने सदस्यहरू घर फर्किंदासम्म भोजन तयार भइसकेको हुन्छ । चेलीबेटीहरूलाई अग्रासन (कोसेली) दिन टाढा टाढा जानुपर्ने भएकाले पूजाविधि सेलाएर आउने सदस्य आउनेबित्तिकै बिहानको फरहार (फलाहार भोजन) चाँडै गर्छन् ।
पूजा विसर्जनपछि आआफ्नो घरमा खँरिया, फुलौरी, पोँइ र झिलंगीको गेडागुडी, सुकेको माछा, भात तयार गर्छन् । सबै पकवान तयार भएपछि ‘फरहार’ गर्छन् । फरहारको शाब्दिक अर्थ फलाहर भए पनि बिहानको खानामा दाल, भात, तरकारी हुन्छ । फरहार गर्ने बेला पनि साँझमा झैं खानुअघि अगियारी दिई आफ्ना चेलीबेटीका लागि अग्रासन निकाल्ने चलन छ ।
चेलीबेटीहरूको नाममा निकालिएको खानेकुरालाई अग्रासन भनिन्छ । बिहानको फरहार खाएर सकिएपछि आफ्ना चेलीबेटीहरूलाई अग्रासन दिन जान्छन् । धेरै दिनपछि दिदीबहिनीसँग दाजुभाइको भेटले सद्भाव, आत्मीयता बढाउँछ । चेलीहरू आफ्ना दाजुभाइलाई मीठोमसिनो ख्वाई सम्मान गर्छन् । भेटघाटबाट मनमा लागेको पीरव्यथा सुन्ने सुनाउने अवसरका रूपमा पनि लिइन्छ ।
अष्टिम्की मनाउने विधिमा धेरै फेरबदल भइसकेको छ । अरू चाडपर्वजस्तै यो पर्व पनि विकृत बन्दै गएको छ । धेरैले आधुनिकताको नाममा फजुल खर्च गर्ने, सम्मानको नाममा महँगा पेय पदार्थ, रङहरूको प्रयोग, मौलिक परिकारभन्दा बाह्य परिकार बनाउने चलन बढेको छ । अष्टिम्की चित्र नबनाएर पोस्टर टाँसेर पूजा गर्ने चलनको सुरुआत भएको छ । गीत गाउने परम्परा पनि हराउन थालेको छ । त्यसैले अष्टिम्की चित्र बनाउने गोष्ठी, कार्यशाला, जागरण अभियान चलाइनु जरुरी देखिन्छ । खुसीको कुरा, केही वर्षयता काठमाडौंमा पनि सामूहिक ढंगले अष्टिम्की मनाइन थालिएको छ ।
